در آن وقت کی خواجه بوطاهر، پسر مهتر شیخ، کودک بود یک روز کودکان دبیرستان تختۀ خواجه بوطاهر را به خانۀ شیخ بازآوردند چنانک رسم ایشان باشد، خواجه حسن پیش شیخ آمد و گفت کودکان لوح خواجه بوطاهر بازآورده‌اند. شیخ گفت به کدام سوره؟ حسن گفت بسورۀ لم یکن، شیخ گفت میوه پیش کودکان بنه، حسن میوه بنهاد. شیخ گفت مهتر دبیرستان شما کدامست؟ به یکی اشارت کردند، شیخ او را بخواند و گفت استاد را بگوی کی این بار به سورۀ لم یکن کودک را تخته بازنفرستیا! تخته کی بازفرستی بسورۀ الم نشرح بازفرست.

شیخ گفت: من لم یتأدب باستاذ فهو بطال.

شیخ گفت: التصوف بالتلقین کالبناء علی السرقین، پس گفت هذا الامر لایخاط علی احد بالابرة ولایشد علیه بالخیط.

شیخ گفت مرد را همه چیز بباید از بزرگان این سخن را تفسیر کرده است کی مرد باید کی بهمۀ کوی‌ها رسیده بود و آزموده تا دلش به هیچ چیز باز ننگرد.

پاک شو از نخوت و حرص و حسد
تا که باشی بندۀ پاک احد
از تکبر وز رعونت دور باش
تا که گردی زاولیای خواجه تاش
هر که از اخلاق بد وارسته شد
او به اوصاف نکو پیوسته شد
لطف و احسان و کرم را پیشه کن
نیکویی کن وز بدی اندیشه کن
رو فتوت را شعار خویش ساز
عفت و حکمت دثار خویش ساز
در سخاوت کوش و در بذل و عطا
تا بیابی تو مقام اصفیا
اول از نفس و هوی بیزار شو
پس ب ه کوی عشق جانان خوار شو
خودپرستی را رها کن حق پرست
بت پرست د هر که او از خود نرست
کی ز دست نفس خود یابد خلاص
تا نگردد بندۀ خاص الخواص
از خودی بگذر خدا را بنده باش
پیش ره بینان چو خاک افکنده باش
نیستی بپذیر و هستی را بهل
خاک ره شو زیر پای اهل دل
کار ناید طمطرق و گفت و گوی
گر سلوک ره کن ی پیری بجوی
گر روی این راه را بی راهبر
کی تو در منزل رسی ای بی خبر
اندرین ره گر به تنها می روی
ریشخند و سخرۀ شیطان شوی
گر سفر خواهی بجو اول رفیق
پس برو ایمن ز رهزن در طریق
صحبت غالب طلب گر طالبی
تا به مطلوبی رساند غالبی

صحبت طالب طلب ای مرد دین
هر که طالب نیست زو دوری گزین
زهر قاتل می شمر صحبت به عام
هست صحبت را اثرهای تمام
چون مصاحب گشت مس با کیمیا
شد زر خالص ز صحبت ای کیا
بید چون گردد مصاحب با نبات
هم بهای او شود در کاینات
صحبت دانا عجایب رحمتست
صحبت نادان درین ره زحمتست
عند ذکر الصالحین ای راه بین
تنزل الرحمت شنو مرد یقین
خاصه فیض صحبت کامل که او
نیست از خود گشت هست از نور هو
طالبا اکسیر اعظم صحبت است
در حقیقت کیمیا این دولت است
صحبت کامل ترا کامل کند
خدمت مردان ترا واصل کند
صحبت اهل دلان بگزین دلا
جان فدای راه ایشان کن هلا
در دل صاحب دلان جایی بگیر
رهروان را نیست از رهبر گریز
تا نگردی خاک راه کاملان
کی شوی با بهره از اسرارشان
از روان پاک ایشان جو دعا
تا امان یابی ز هر مکر و دغا
صحبت نیکان طلب کن در جهان
با بدان منشین که گردی بد بدان
هر که کرد او صحبت نیک اختیار
در میان خلق گردد نامدار
مرد را بشناس از هم صحبتش
از مصاحب دان تو حفظ رفعتش
صحبت نیکان طلب کن مرد باش
در ره مردان چو مردان فرد باش
ن گسل ای دل از حضور اهل دل
ور نه گردی پیش حق خوار و خجل
هر که دور از صحبت اهل دلست
از خدا دور است و این بس مشکلست
طالبان را همتی باید بلند
دون همت نیست پیش حق پسند
گر همی خواهی که اهل دل شوی
در طریق کاملان کامل شوی
هر که در عالم کمالی یافتست
از حضور اهل حالی یافتست
گر همی خواهی که یابی قرب رب
صحبت اهل دلان از جان طلب
صحبت کامل به از هر طاعتست
طاعت شایسته ترک عادتست
هر که خدمت کرد او مخدوم شد
هر که عجب آورد او محروم شد
صحبت اهل دلان دریاب زود
عمر را فرصت شمر بشتاب زود
ناقص از کامل شناس ای مرد راه
تا نیفتی سرنگون در قعر چاه
بی عنایات خدا این دید کو
جز به لطف او مرا امید کو
گر هدایت ور ضلالت می دهی
هم مضل و هم تو هادی رهی

سیدا دست و پا مزن که: بعو
ن الهی حسین بن مستو
فی سماعیل تفرشی زین طو
ر که کوشد همی به ذوق و بشو
ق بدرسد همی به لیل و بیو
م ببخشید همی بتحت و بفو
ق بپوشد نظر زاکل و زنو
م شود عن قریب فاضل قو
می زند ریش منکران بالو

ای گرامی گوهر عالی نسب
دانش آموز و شناسائی طلب
رهنمایانی که بینا بوده اند
هم بدانش راه حق پیموده اند
مردم دانش ورای عالمست
دیو مردم هم ز نسل آدمست
ای بداغ جهل خود را سوخته
جز فراموشی دلت نا م وخته
سر برآر از خواب نادانی خویش
تا نمانی در پریشانی خویش
خالقی کز هر دو کونت برگزید
نی برای خواب و خوردت آفرید
در پی دانش رو ای فرزانه مرد
نیست عذری رو بنادانی مگرد
مردۀ جهلی چه سود آب و گلست
علم خوان تا زندگی یابد دلت
علم باید تا عمل گنجی بود
زانکه بی دانش عمل رنجی بود
علم بنیاد است و طاعت خانۀ
بی اساسی کی بود کاشانۀ
چیست دانش آنکه تن بیرون بری
تا بدانی کز همه نادان تری
چون بنادانی خود دانا شوی
روکنی بر تخت خود والا شوی
مردم از گفتن نبیند جز زیان
دانش اندر دل بود نی در زبان
گر عمل با علم تو پیوند نیست
جبه و دستار دانشمند نیست
خنده دیو است بیدانش عمل
شحنه شیطان بود مرد جدل
قیل و قالت ره ندارد هیچ سوی
معرفت حاصل کن ای بسیار گوی
گر تو علم صورتی داری بسی
بر لب دریای علمی چون خسی
در ره معنی اگر دانا شوی
چون صدف در قعر این دریا شوی
علم صورت پیشه آب و گلست
علم معنی رهبر جان و دلست
آنچه نگذارد تو را جز سوی دوست
مغز دانش آن بود بگذر ز پوست
جهد میکن تا ز خود یابی خبر
واجب این علمست اگر داری خبر
گر بجهد اینجا رسانی منزلت
آنچه مقصود است گردد حاصلت
کار دل باشد همه کشف و عیان
شرح این معنی نگنجد در بیان
حالتی از غیب غیب آید پدید
جز بذوق این حرف را نتوان شنید
گنج پنهانست علم معنوی
در تو آید چون ز خود بیرون شوی
علم تو معلول را در بر کشد
دفتر مقبول را خط درکشد
اول از علم شریعت بهره گیر
طفل را نبود غذائی به ز شیر
علم کسبی گر نباشد حاصلت
علم میراثی نیاید در دلت
زبده علمت حصول دین بود
اطلب العلم ای پسر در این بود
بندگی طاعت بود پندار نی
علم دانستن بود گفتار نی

ایدل بجستجوی هنر در جهان بگرد
باشد که آوریش بهر حیلتی بدست
مرد آن بود که درگه و بیگه نشان علم
جوید بهر دیار ز هر هوشیار و مست
گر علم یافت سرور اقران خویش گشت
ور مرد عذر او بر اصحاب روشنست

تعیین دال و ذال که در مفردی فتد
ز الفاظ فارسی بشنو زانکه مبهمست
حرف صحیح ساکن اگر پیش ازو بود
دالست ورنه هر چه جز این ذال معجمست

حالت مال و علم اگر خواهی
تا بدانی که هر یکی چونست
مال دارد چو بدر روی به کاست
علم چون ماه نو در افزونست
رفع را بین که حق ادریس است
کسر را بین که مال قارونست
طلب مال بهر علم بود
هر که را طلعت همایونست

هر که در صبح از بگه خیزی
در دل از مهر حق چراع افروخت
هر چه خاشاک راه او میشد
بر سر آتش فناش بسوخت
آدمی زاد را طریق معاش
باید از آدم صفی آموخت
آدم از ما بدانش افزون بود
او بهشتی بحبه ئی بفروخت
نقد را داد ز ابلهی بعضی
نسیه را کیسه طمع بر دوخت
نزد عاقل سزای بند بود
هر که مال از برای غیر اندوخت

بزر کزاده اگر چند کودکش بینی
گرش جفا کنی از کارهای هرزه بود
ندانی اینقدر آخر که شیر بچه خرد
بزرگ گردد و او نیز شیر شرزه بود

شکرها واجب که نفس سرکش بدخوی را
رایض عقلم بزیر زین همت رام کرد
بود در آغاز کارم-دل چو گردون بیقرار
چون بدید انجام آن نیکو چو قطب آرام کرد
عمر ضایع میشد اندر پختن سودای خام
پخته نبود هر که زینسان کارهای خام کرد
عقل پیر از راه شفقت گفت با من کای جوان
هر که کرد آغاز کاری فکرت انجام کرد
مرغ جانرا کاشیان برسد ره و طوبی سزد
از برای دانه نتوان پای بند دام کرد
چون شنید ابن یمین فرمان سلطان خرد
نفس سرکش امتثال از کام و از ناکام کرد
کنج عزلت با فراغ خاطریرا همتش
بارگاه هر امیری و وزیری نام کرد

هر کرا با خود مصاحب میکنی
بنگرش تا خویشتن چون میزید
گر بقدر حال سامانیش هست
میل او کن کو بقانون میزید
ور نباشد رونقی در کار او
ز آنکه حد-اوست افزون میزید
سالها گر تربیت خواهیش کرد
همچنان باشد که اکنون میزید

ای پسر همنشین اگر خواهی
همنشینی طلب ز خود بهتر
ز آنکه در نفس همدم از همدم
نقش پیدا شود بخیر و بشر
مثل اخکر که با همه گرمی
سرد گردد بوصل خاکستر
ور چه باشد فسرده طبع انگشت
چون بآتش رسد شود اخگر
گر تو خواهی که نیکنام شوی
دور باش از بدان عزیز پدر
وینسخن را که گفت ابن یمین
در صلاح و فساد آن بنگر
گر پسندیده نایدت مشنو
ور پسند آیدت از آن مگذر

شرف مرد بعلمست و کرامت بسجود
نیست بیعلم و عمل هیچکسی را مقدار
هر کراهست حسب گر نسبی نیست چه باک
بیهنر را چه شرف از نسب خویش و تبار

صحبت نیکان بود مانند مشک
کز نسیمش مغز جان یابد اثر
هرکه از ناکس طمع دارد وفا
از درخت خشک میجوید ثمر
از هنرمندان طلب کن دوستی
ز آنکه یاری را نشاید بیهنر
در زمین دل نشان بیخ ادب
تا درخت عزتت آید ببر
تا نپرسندت مکو از هیچ باب
تا نخواهندت مرو بر هیچ در

گر که سیم و زر بسیار بود نادانرا
مرد داناش بمردم نشمارد هرگز
ابله ار چند پر از زور بود لیک به رأی
گر چه بیزور بود بشکند او را گربز
آب اگر چند عفن گشته بود در شمرش
می نخواهد شدن از کشتن آتش عاجز

تهتک در سخن گفتن زیانست
تأمل کن تامل کن تامل
بکار بد چه کوشی تا توانی
تعلل کن تعلل کن تعلل
بهر کاریکه خواهی کردن اول
تعقل کن تعقل کن تعقل
مکن ایجان من از کس شکایت
توکل کن توکل کن توکل