هر کرا عقلست ودانش ای عزیز
دور باید بودنش از چارچیز
کار خود با ناسزا نکند رها
مردمی نکند بجای ناسزا
عقل داری میل بدکاری مکن
زین چو بگذشتی سبکساری مکن
تا شوی پیش از همه در روزگار
دست بر نان و نمک بگشاده دار
تا تو باشی در زمانه دادگر
زیر دستان را نکو دار ای پسر
هر که در پند خود آمد استوار
پند او را دیگران بندند کار
هر که از گفتار خود باشد ملول
قول او را دیگران نکنند قبول
هرچه باشد در شریعت ناپسند
گرد او هرگز مگرد ای هوشمند
تا صواب کار بینی سر بسر
بر مراد خود مکن کار ای پسر

هست بی شک رستگاری در سه چیز
با تو گویم یادگیرش ای عزیز
زان یکی ترسیدنست از ذوالجلال
دوم آمد جستن قوت حلال
سیومین رفتن بود بر راه راست
رستگارست آنکه این خصلت رواست
گر تواضع پیشه گیری ای جوان
دوست دارندت همه خلق جهان
سر مکن در پیش دنیا دار پست
ور کنی بی شک رود دینت ز دست
بهر زر مستای دنیادار را
تا چه خواهی کرد این مردار را
مردگانند اغنیای روزگار
ای پسر با مردگان صحبت مدار
مال و زر بی حد بدست آورده گیر
بعد از آن در کور حسرت برده گیر

باش دایم ای پسر با یاد حق
گر خبر داری ز عدل و داد حق
زنده دار از ذکر صبح و شام را
در تغافل مگذران ایام را
یاد حق آمد غذا این روح را
مرهم آمد این دل مجروح را
یاد حق گر مونس جانت بود
کی هوای کاخ و ایوانت بود
گر زمانی غافل از رحمن شوی
اندر آن دم همدم شیطان شوی
مومنا ذکر خدا بسیار گوی
تا بیابی در دو عالم آب روی
ذکر را اخلاص می‌باید نخست
ذکر بی اخلاص کی باشد درست
ذکر بر سه وجه باشد بی خلاف
تو ندانی این سخن را از گزاف
عام را نبود به جز ذکر لسان
ذکر خاصان باشد از دل بی گمان
ذکر خاص الخاص ذکر سر بود
هر که ذاکر نیست او خاسر بود
ذکر بی تعظیم گفتن بدعتست
واندر آن یک شرط دیگر حرمتست
هست بر هر عضو را ذکر دگر
هفت اعضا راست ذکری ای پسر
یاری هر عاجز آمد ذکر دست
ذکر پاخویشان زیارت کردنست
ذکر چشم از خوف حق بگریستن
باز در آیات او نگریستن
استماع قول حق دان ذکر گوش
تا توانی روز و شب در ذکر کوش
اشتیاق حق بود ذکر دلت
کوش تا این ذکر گردد حاصلت
آنکه ازجهلست دایم در گناه
کی حلاوت یابد از ذکر الله
خواندن قرآن بود ذکر لسان
هر کرا این نیست هست از مفلسان
شکر نعمتهای حق می‌گو مدام
تا کند حق بر تو نعمتها تمام
حمد حق را بر زبان بسیاردار
تا شوی از نار حرمان رستگار
لب مجنبان جز بذکر کردگار
زانکه پاکان را همین بودست کار

بر همه کس نیک باشد چارچیز
با تو گویم یادگیرش ای عزیز
اول آن باشد که باشی دادگر
هم ز عقل خویش باشی باخبر
با شکیبائی تقرب کردنست
حرمت مردم بجای آوردنست

چارچیز دیگر ای نیکو سرشت
هست از جمله خلایق نیک زشت
زان چهار اول حسد کینی بود
زان گذشتی عجب و خود بینی بود
خشم خود دیگر فروناخوردنست
خصلت چارم بخیلی کردنست
ای پسر کم گرد گرد این خصال
از برای زانکه زشتست این فعال
غل و غش بگذار چون زر پاک شود
پیش از آن که خاک گردی خاک شو
حرص بگذار و قناعت پیشه کن
آخر از مردن یکی اندیشه کن

چار چیز آمد نشان مدبری
یادگیرش گر تو روشن خاطری
مدبری باشد بابله مشورت
هم بجاهل دان سیم و زرت
هرکه پند دوستان نکند قبول
در حقیقت مدبرست آن بوالفضول
هر که از دنیا نگیرد عبرتی
هست از آن مدبر جهان را نفرتی
مشورت هر کس که با ابله کند
دیو ملعونش سگ گمره کند
آنکه مال خود دهد با جاهلان
آنچنان کس کی شود از مقبلان
زر چو ابله را همی آید بکف
می‌کند اسراف و می‌سازد تلف
نشنود از دوست ابله پند را
ازجهالت بگسلد پیوند را
عبرتی گیر از زمانه ‌ای جوان
تا نباشی از شمار ابلهان
هرکرا ازعقل آگاهی بود
نزد او ادبار گمراهی بود

چارچیز آمد بزرگ و معتبر
می‌نماید خرد لیکن درنظر
زان یکی خصمت و دیگر آتشست
باز بیماری کزو دل ناخوشست
چارمین دانش که آراید ترا
این همه تا خرد ننماید ترا
هر که در چشمش عدو باشد حقیر
از بلای او کند روزی نفیر
ذرهٔ آتش چو شد افروخته
بینی از وی عالمی را سوخته
علم اگر اندک بود خوارش مدار
زانکه دارد علم قدری بی شمار
رنج اندک را بکن غم خوارگی
ورنه بینی عجز در بیچارگی
دردسر را گر نجوید کس علاج
خوف آن باشد که بدگردد مزاج
باش از قول مخالف بر حذر
پیش از آن کز پا درآیی ای پسر
آتش اندک توان کشتن بآب
وای آن ساعت که گیرد التهاب

ای پسر هر کس که دارد چارچیز
چار دیگر هم شود موجود نیز
عاقبت رسوای آید از لجاج
خشم را نکند پشیمانی علاج
بی‌گمان از کبر خیزد دشمنی
حاصل آید خواری از کاهل تنی
چون لجوجی در میان پیدا شود
بنده از شومی او رسوا شود
خشم خود را چونکه راند جاهلی
جز پشیمانیش نبود حاصلی
هر که کرد از کبر بالا گردنش
دوستان گردند آخر دشمنش
کاهلی را هر که سازد پیشهٔ
آید از خواری بپایش تیشهٔ
خشم خود را گر فرو نخورد کسی
عاقبت بیند پشیمانی بسی
هر که او از تنبلی باشد بلید
بر قفایش شاید ار سیلی رسید
هر که او افتادهٔ تن پرورست
نیست انسان کمتر از گاو و خرست

چارچیز ای خواجه کم دارد بقا
گوش دار ای مومن نیکو لقا
جور سلطان را بقا کمتر بود
پس عتاب دوستان خوشتر بود
دیگر آن مهری که باشد از زنان
بی بقا چون صحبت ناجنس دان
با رعیت چون کند سلطان ستم
مرورا باشد بقا در ملک کم
گر ترا از دوستان آید عتاب
کم بقا دارد چو خط بر روی آب
گرچه باشد زن زمانی مهربان
چون کم آید بهرهٔ بگشاید زبان
چون بناجنسان نشیند آدمی
کمترک بیند از ایشان همدمی
زاغ چون فارغ زبوی گل شود
نفرتش از صحبت بلبل شود
صحبت ناجنس جانگاهی بود
جمله را زین حال آگاهی بود
چون ترا ناجنس آید در نظر
ای پسر چون باد از وی درگذر

چارچیز از چار دیگر شد تمام
چون شنیدی یاد می‌دار ای غلام
دانش مرد از خرد گیرد کمال
از عمل نیت همی یابد جمال
دینت از پرهیز کامل می‌شود
نعمتت از شکر شامل می‌شود
هست دانش را کمالات از خرد
نیتت را بی عمل کس ننگرد
شکر نعمت را کمالی می‌دهد
غافلان را گوشمالی می‌دهد
شکر ناکردن زوال نعمتست
بهرهٔ شاکر کمال نعمتست
علم را بی عقل نتوان کاربست
پیش بی عقلان نمی‌باید نشست
بی خرد دانش وبالست ای پسر
علم مرغ و عقل بالست ای پسر
هر که علمی دارد و نبود بر آن
از طریق عقل باشد بر کران

چار چیز است آنکه بعد از رفتنش
از محالاتست باز آوردنش
چون حدیثی رفت ناگه بر زبان
یا که تیری جست بیرون از کمان
باز چون آری حدیث گفته را
کس نگرداند قضای رفته را
باز کی گردد چو تیر انداختی
همچنین عمری که ضایع ساختی
هر که بی اندیشه گفتارش بود
پس ندامت‌های بسیارش بود
تا نگفتی می‌توانی گفتنش
چون بگفتی کی توان بنهفتنش
عمر را می‌دان غنیمت هر نفس
چون رود دیگر نباید باز پس
هیچ کس از خود قضا را رد نکرد
هر که راضی از قضا شد بد نکرد
هر که می‌خواهد که باشد در امان
مُهر می‌باید نهادن بر دهان
می‌سزد گر عمر را داری عزیز
چون رود پیشش نخواهی دید نیز

حاصل آید چارچیز از چارچیز
یاد دار از این نکته از من ای عزیز
خامشی را هر که سازد پیشهٔ
در جهان نبود ز کس اندیشهٔ
از سخاوت مرد یابد سروری
شکر نعمت را دهد افزون‌تری
گر سلامت بایدت خاموش باش
گشت ایمن هر که نیکی کرد فاش
هر که او ساکت شد و خاموش کرد
از سلامت کسوتی بر دوش کرد
گر همی خواهی که باشی در امان
رو نکویی کن تو با خلق جهان
هر کرا عادت شود جود و کرم
در میان خلق گردد محترم
هر که کار نیک یا بد می‌کند
آن همه می‌دان که با خود می‌کند
ای برادر بندهٔ معبود باش
تا توانی با سخا و جود باش
باش از بخل بخیلان بر حذر
تا نسوزد مرا ترا نار سقر

چارچیزت بردهد از چار چیز
نشنود این نکته جز اهل تمیز
هر که زو صادر شود این چارکار
بیند آن چار دگر بی‌اختیار
هر که در پایان کاری ننگرد
عاقبت روزی پشیمانی خورد
هر که نکند احتیاط کارها
بر دلش آخر نشیند بارها
هر که او استیزه با سلطان کند
کار خود را سر بسر ویران کند
هرکه او یاغی شود با پادشاه
روز او چون تیره شب گردد سیاه
هر که گشت از خوی بدناسازگار
دوستان از وی کنند بی شک فرار

آدمی را چارچیز آرد شکست
با تو گویم گوش دارای حق پرست
دشمن بسیار و وام بی شمار
شغل بی حد و عیال با قطار
وای مسکین که غرق وام شد
هر دمی از غصه خون آشام شد
هر کرا بسیار باشد دشمنش
خیره گردد هر دو چشم روشنش
هر کرا اشغال بسیارش بود
در زمانه زار بیکارش بود

چارچیز است از خطاها ای پسر
گوش دارش با تو گویم سر بسر
اول از زن داشتن چشم وفا
ساده دل را بس خطا باشد خطا
ایمنی از بد خطای دیگرست
صحبت صبیان ازینها بدترست

چارچیز است از عطاهای کریم
با تو گویم یادگیرش ای سلیم
فرض حق اول بجای آوردنست
والدین از خویش راضی کردنست
حکم دیگر چیست با شیطان جهاد
چارمش نیکی بخلق نامراد

عمر مردم را بکاهد پنج چیز
یاددارش چون شنیدی ای عزیز
شد یکی زان پنج در پیری نیاز
پس غریبی وانگهی رنج دراز
هر که او بر مرده اندازد نظر
عمر او بی‌شک بکاهد ای پسر
پنجم آمد ترس و بیم از دشمنان
عمر را اینها همی دارد زیان
هر که او از دشمنان ترسان بود
کار او هر لحظه دیگرسان بود
از خداترس و مترس از دشمنان
کز همه دارد خدایت در امان

دور شو از پنج خصلت ای پسر
تا نریزد آب رویت در نظر
اولا کم گوی با مردم دروغ
زانکه گردی از دروغت بی فروغ
هر که استیزه کند با مهتران
آب روی خود بریزد بی گمان
پیش مردم هر کرا نبود ادب
گر بریزد آب رو نبود عجب
از سبکساران مباش ای نیک خوی
کز سبکساری بریزد آب روی
ای پسر با مهتران کمتر ستیز
وز حماقت آب روی خود مریز
گر بعالم آب روی بایدت
دایما خلق نکو می‌بایدت
هر که آهنگ سبکساری کند
از وی آب روی بیزاری کند
جز حدیث راست با مردم مگوی
تا نگردد آب رویت آب جوی
از خلاف و از خیانت باش دور
تا بود پیوسته در روی تو نور
گر همی خواهی که گویندت نکو
ای برادر هیچ کس را بد مگو
تا نباشی در جهان اندوه گین
از حسد در روزگار کس مبین

می‌فزاید آب روی از پنج چیز
با تو گویم بشنو ای اهل تمیز
چون بکار خویش حاضر بودهٔ
آب روی خویش را افزودهٔ
از سخاوت آب روی افزون شود
وز بخیلی بی خرد ملعون شود
در سخاوت کوش اگر داری غنا
تا فزاید آب رویت در سخا
هر کرا بر خلق بخشایش بود
آب روی او در افزایش بود
باش دایم بردبار و با وفا
تا بروی خویش بینی صد صفا
تا بماند رازت از دشمن نهان
سر خود با دوستان کمتر رسان
تا نگردی پیش مردم شرمسار
آنکه خود ننهاده باشی برمدار
ای برادر پرده مردم مدر
تا ندرد پرده‌ات شخص دگر
بر هوای دل مکن زینهار کار
تا نیارد پس پشیمانیت بار
قدر مردم را شناس ای محترم
تا شناسند دیگران قدر تو هم
تا زبانت باشد ای خواجه دراز
دست کوته دار و هر جانب متاز
هر کرا قدری نباشد در جهان
زنده مشمارش که هشت از مردگان
از قناعت هر کرا نبود نشان
کی توانگر سازدش ملک جهان
بر عدوی خویش چون یابی ظفر
عفو پیش آور زجر مش درگذر
دایما می‌باش از حق ترسکار
بایش نیز از رحمتش امیدوار
با تواضع باش و خو کن با ادب
صحبت پرهیزکاران می‌طلب
بردباری جوی و بی آزار باش
تا که گردد در هنر نام تو فاش
همچو تریاقند دانایان دهر
قاتلانند جملهٔ نادان چو زهر
مردم از تریاق می‌یابد نجات
خود کسی از زهر کی یابد حیات
صبر و حلم و علم تریاق دلند
حرص و بغض و کینه زهر قاتلند
فخر جمله کارها نان دادنست
در بروی دوستان بگشادنست
گرچه دانا باشی و اهل هنر
خویشتن را کمتر از نادان شمر

شد دو خصلت مرد ابله را نشان
صحبت صبیان و رغبت با زنان
ناخوشی در زندگانی ای ولید
مرد را از خوی بد گردد پدید
آنکه نبود مرد را خوی نکو
مرده می‌دانش که زنده نبود او
هر که گوید عیب تو اندر حضور
می‌نماید راهت از ظلمت بنور
مر ترا هر کس که باشد رهنمای
شکر او می‌باید آوردن بجای
هر خردمندان علم را لباس
خلق نیکو شرم نیکوتر شناس
حال خود را از دو کس پنهان مدار
از طبیب حاذق و از یار غار
تا توانی با زنان صحبت مجوی
راز خود را نیز با ایشان مگوی
آنچه اندر شرع باشد ناپسند
گرد او هرگز مگرد ای هوشمند
هر چه را کردست بر تو حق حرام
دور باش از وی که باشی نیک نام
چونکه بگشاید در روزی خدای
دل گشاده دار تنگی گم نمای
تازه روی و خوب سخن باش ای اخی
تا بود نام تودر عالم سخی
پر مخور اندوه مرگ ای بوالهوس
چونکه وقت آید نگردد پیش و پس
دل زغل و غش همیشه پاک دار
تا توانی در درون کینه مدار
تکیه کم کن خواجه برکردار خویش
دل بنه بر رحمت جبار خویش
بهترین چیزها خلق نکوست
خلق خلق نیک را دارند دوست
رو فروتر شو همیشه ای خلف
کین بود آرایش اهل شرف
آنکه باشد در کف شهوت اسیر
گرچه آزادست او را بنده گیر
گر تو بینی ناکسی را بارگاه
حاجت خود را ازو هرگز مخواه
بر در ناکس قدم هرگز مبر
ور به بینی هم مپرس از وی خبر
تا توانی کار ابله را مساز
کار فرمایش ولی کمتر نواز